Tuesday, July 26, 2022

Why Support Greek American Archives?


The recent interview that Meletios Pouliopoulos, founder of the non-profit organization Greek Cultural Resources, gave to professor Petros Vamvakas raises urgent questions about the present and future of non-endowed initiatives to curate, develop, and digitize Greek American archives.

The mission of the Greek Cultural Resources "is to obtain, document, preserve, archive, promote, and provide access to recordings of Greek music and relevant traditions, as well as related publications, manuscripts, images, interviews, and film/video footage for the benefit of musicians, folk dance troupes, teaching institutions, scholars, performers, collectors, and the general public.​"

The digitization of the Hellenic Chronicle has also been part of Pouliopoulos's archival activism.

A major thread in the interview was about the value of archiving and digitizing Greek American material. Why should the public care? What good does a professional archive do, and how does it contribute to the cultural vitality of Greek America?

Without a (rich, professionally curated [RPC]––and therefore institutionally endowed), archive, we obviously lose (throw away literally) substantial material and knowledge associated with our history and heritage. The loss makes us less, resulting to cultural impoverishment. For the following reasons (among others):

• Without an RPC archive we fail to recognize substantive aspects of Greek American history; without it, it is impossible to understand those before us, and appreciate their experiences, toil, and accomplishments.

• Without an RPC archive there can be no substantial historical scholarship.

• Without an RPC archive there will be no material for the making of documentaries, films, and books about Greek America.

• Without an RPC and the cultural work it makes possible (scholarship, documentaries, films, etc.), future generations cannot see the place of their families, ethnic history and culture in connection to the American fabric.

• Without an RPC archive we are bound to keep compromising historical memory in exchange for sentimental memories.

Greek American RPC archives are not a luxury, but an urgent necessity.

We need not only donations (which are invaluable), but endowments to institutionalize and support archives in perpetuity. Some Greek Americans, and more recent Greek Canadians, have recognized the value in this investment.

Let us act now, and keep building on this legacy! We owe it to our parents, grandparents the next generation as well as the broader public.

Yiorgos Anagnostou
July 26-27.

Tuesday, July 19, 2022

The Helen Zeese Papanikolas Papers (1954-2009): Entering a Greek/American Archive


July 11, 2022. 
J. Willard Marriott Library, University of Utah 

I enter prepared. Thanks to information on the web, I am already familiar with the topics for each box. I have reserved boxes 2, 8, and 9, enough, I presume, for a day’s work in the archive. I can still order additional ones on site, if needed. [indeed, I end up also requesting boxes 10 and 11] 

Box 8, folder 8, is a priority, the main purpose for visiting the collection. The description reads, 

“Louis Tikas and the Ludlow [CO] Massacre 
 Documents relating to Louis Tikas and the Ludlow Massacre 1900-1914; 
Scholarship, correspondence, news clipping 1953-2001.”

I have a particular interest in box 2, folder 4, for its eye-witness accounts of Ku Klux Klan anti-immigrant activities, a topic in a talk I will be giving later this year. 

Box 9, folder 12 (Greek-Americans in the Southern States) will also take me to “family narrative of Ku Lux Klan attack on Greek immigrant family in West Virginia, circa 1910.” 

*** 

I enter the Special Collections at the University of Utah’s J. Willard Marriott Library, sharply at 10:00 a.m., the opening time. I introduce myself and register, the boxes, neatly stacked, waiting. 

The Helen Zeese Papanikolas papers! The anticipation for opening the archive of a researcher whose published work I know intimately overflows, spills excitement. It spells eagerness, earnestness seizes me, as I am about to see and touch material from more than a century ago. In archives, I have read, researchers are “feeling things,” they “can experience an intensely close, even physical connection to past lives.” Archives lessen distances across time. 

Folder-after-folder I enter the world of Helen Papanikolas’ (1917-2004) work, and the world of the archive enters me. The sense of recognition is overwhelming. Familiar names (Louis Tikas), places (immigrant kafeneia), issues (labor conflict), events (the 1909 anti-Greek riot in south Omaha, the Ludlow Massacre in 1914), authors (E.D. Karampetsos), organizations (GAPA, Daughters of Penelope), transport me to an immigrant––Greek/American––cultural geography I have been navigating for years. 

But the scale of this landscape is ungraspable in its expansiveness, even after a life’s work striving to imagine its multifaceted contours. The power of the archive, its bits and pieces capable of opening up the viewer to the vastness of an era. 

Newspaper clips, brochures, pamphlets, photographs, articles, monographs, conference papers, self-published books, dissertations, oral history transcripts, theatrical plays, musical sheets, even restaurant menus. 

Collected with care (certainly), passion (I imagine), methodical consistency; the dedication (no doubt) of a meticulous scholar. This is a Greek/American world of words and images that form an organic part of my own intellectual biography too. Moved, I feel a visceral sense of belonging to this world. A deep recognition of being part of a larger research community across time. 

The archive, of course, takes me to unexplored landscapes and unfamiliar places. Unknown facts, unexpected documents, unpublished papers, unrecognized truths, unasked questions, unachieved immigrant lives, harshly terminated. Invaluable archival gems. 

The immense labor that precedes published work unfolds, document-after-document. It is there to see in countless documents, notes, remarks. It becomes tangible almost, the toil of a researcher; bridging the past and the present, bringing me closer to Helen’s practices of collecting. I feel the archives’ vastness as it beckons me to reach its nooks and crannies. There is something physical in its power to carry me further, deeper. The papers put a spell on me––an “archive fever”––they fuel the yearning for learning, the desire to devour its materiality. 

I resist this impulse––I only have two days of research available. I turn into practical management. I prioritize, I take notes selectively. I take photos, a lot of them. Certain colleagues come to mind when I come across material relevant to their research. I make a mental note to let them know. 

I register material that I would like to look closer, in a future visit (Helen Zeese Papanikolas Papers, MS 0471): 

• Steven G. Economou’s (1922-2007) Greeknglish: An Illustrated Lexicon, which I marvel, is on the top of my list. (Box 8, folder 1)

• Oh, GAPA’s national anthem! (Box 10)

• An unpublished monograph by Thalia Cheronis Selz (Greek-Americans in the Visual Arts), is a must. (Box 10, folder 2)

• “The Brooklis in Athens, A One Act Hilarious Comedy” by Mimis Dimitriou (James Demetrius) … (Box 11, folder 4)

I look at my watch, 2:30 p.m. already! Moments of exhilarating discoveries compress time, as I traverse across time. The archive feeds the hunger for more. I skip lunch.

I use the remaining time taking notes, I share some here:

• On Greeknglish and translanguaging: An immigrant refers to a labor strike as “strikey”

[Ο Τίκας ήταν ένας από τους εργάτες] «που έκανε προτεsting» (Letter by Petter Louos [Louloudakis] to the editor of the Cretan magazine, Nov. 2, 1973; Zeese Papanikolas makes a note of these linguistic occurrences in his translation of the letter in English). (MS 0471, Box 8, folder 8)

• Labor exploitation – A Western Federation of Miners (Bingham, County) representative’s letter to the Ambassador of Turkey in Washington, D.C. (May 17, 1912), urging him to take action to end the exploitation of his Cretan subjects from the Greek labor agent Leonidas Skliris:

The letter “calls [the Ambassador’s] attention to a deplorable state of affairs in this state [unintelligible] rein several hundred of Your Majesty’s subjects – Cretian [sic] – are held in semi slavery by one L. G. Skiliris [sic], a Greek [labor] agent residing in Salt Lake City,” calling the ambassador to conduct “a secret investigation” and subsequently take steps “at once” “to put a stop to the terrible state of affairs that exist here.” (MS 0471, Box 8, folder 6) •

• Sociologist’s Charles Moskos self-ascription: “‘My ethnic identity is much more Byzantine- Ottoman-modern Greek and Greek American,” he claims. ‘Spanakopita to me is as important as the Parthenon’” (“Moskos: A Friend of the Grant,” National Herald [?], “before Nov. 7, 2000,” “Incomplete”

Period. Time is up, the office is closing. 

Lost in the worlds of the archive, blurring past and present, I forget my glasses (truly) at my desk. No doubt now, I will be visiting the next day to restore my vision. 

*** 

Postscript 


The archive assaults cultural mythologies. In official documents (applications for pensions for instance), newspapers, oral histories, and reminiscences one hears echoes of immigrant voices––spending one’s entire life in coal mining jobs; or boiling in resentment toward ungrateful relatives in the patridha. Immigrants who rarely visited their villages (poverty you see; the need to keep the family business going; strife with relatives, alienation; the Depression; wars), if ever. 

The archive prompts reflection on broader cultural orientations. Its significant holdings on the topic of “customs and traditions” in Utah, in the 1970s, are largely connected with interviews that students in the course “Peoples of Utah” (taught by Helen Papanikolas in 1977 and 1979) conducted with immigrants or their children residing in Utah. 

This directs me to think of the place of immigrant customs and traditions in connection to nascent U.S. multiculturalism. Traditions were the major staple in early ethnic festivals (food and dance) and were displayed (artifacts) in the same spaces in specially configured “village rooms” simulating immigrant origins. They were performed in folk music festivals. They were the subject of articles in scholarly and general interest journals. Later, in the 1980s and beyond, customs and traditions were displayed in museums, and some became entrenched as markers of ethnic identity. In the 1970s, customs and traditions offered a readily available resources for ethnic communities to showcase their particularity, while introducing and explaining the group to the broader public. The archive helps me understand the emphasis on customs and traditions in the Hellenic Cultural Museum of America in Salt Lake City, a place I had visited a couple of days earlier. Local high schools organize field trips to the museum, and the community’s festival visitors enjoy access to it. 

A thread in the archive still follows me, in fact, haunts me. It is Helen Papanikolas’ earnest quest in the early 1970s to collect information about the labor leader Louis Tikas, murdered on April 20, 1914. In her letters to senators, librarians, and the ads she placed in the Cretan American press I hear the urgency of her voice seeking any lead, any trace about this forgotten person’s life. In her efforts, I witness the ethnohistorian’s pressing search for a taboo subject, a silenced subject at the time. Her search yields a precious little, it is more dead ends, one after another. I try to imagine the scale of her frustration. 

In an interview Helen gave to Peter C. Chronis of the Denver Post [no date; circa 1970s], I can hear the resignation in her voice, but also register her call for cultural activism, her call for agency as a result. I find it necessary to cite the following long passage from Chronis’ article, entitled “Holding on to a heritage,” for context: 

"… material on Greek immigrants in the Western History of Collection of the Denver Public Library is scarce. There are some openly bigoted newspaper clippings, from the early 1900s; and a 1969 thesis on the unassimilated coffee-house Greeks [by George James Patterson] filed away from public view (A 1914 Denver post article decrying Tikas’ murder isn’t in the Ludlow file, but a xenophobic diatribe from the Trinidad Chronicle-News is.)

The pickings are slim at the Colorado State Historical Society library.


Helen Z. Papanikolas said she’s found little material about Greek immigrants in other states’ libraries. 'We have to write our own histories,' she said, 'and see that historical societies get our memorabilia.”'"(MS 0471, Box 8, folder 8)

This question presses itself. And now, who will be documenting Utah’s Greek/American voices? In Salt Lake City, Price, and other small towns? Who will be listening Greek/American voices in New Mexico, and Oklahoma? Who will be documenting historical and cultural material, and keep placing them in state and national institutions? Who will be “prompt[ing] [the] many new voices today”? 

Helen’s archive looks us squarely in the eye. 
What do we owe to it? 

Yiorgos Anagnostou
July 14-19, 2022

Acknowledgements: I thank the staff at the J. Willard Marriott Library, University of Utah for their extraordinary assistance and courtesy. 

Citations 

Helen Zeese Papanikolas papers, MS 0471, Special Collections and Archives. University of Utah, J. Willard Marriott Library. Salt Lake City, Utah. 

Sunday, July 3, 2022

Περί της Θεσμικής Ενδυνάμωσης των Σπουδών Διασποράς στο Ελληνικό Πανεπιστήμιο


Ομιλία στους μεταπτυχιακούς φοιτητές στην ημερίδα «Αφηγήσεις για τη μετανάστευση και και την διασπορά. Από την ιστορία στη μουσειολογική εφαρμογή»

Στα πλαίσια του μαθήματος Εφαρμοσμένη Μουσειολογία, 15 Ιουνίου 2022. Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών, Μουσειολογία-Διαχείρηση Πολιτισμού

Ξεκινώ την παρουσίασή μου σήμερα με την εξής βασική απορία. Για ποιο λόγο η Ελλάδα, μία χώρα που είναι συνδεδεμένη με μια από τις πιο δυναμικές ευρωπαϊκές ιστορίες μετανάστευσης και διασποράς στον εικοστό αιώνα, δεν έχει δημιουργήσει ένα μουσείο με σκοπό να αναδείξει τις πολύπλευρες πτυχές αυτού του φαινομένου; Για ποιο λόγο δεν υπάρχει ένα θεσμικό πλαίσιο στο Ελληνικό πανεπιστήμιο –τμήματα ή κέντρα σπουδών– που να προωθεί την μελέτη του; 

Στην προσπάθειά μας να καλλιεργήσουμε την μελέτη της ελληνικής μετανάστευσης και διασποράς στην χώρα, αυτή η ερώτηση πρέπει να τεθεί επειγόντως. 

Στόχος μου σήμερα είναι να μοιραστώ μαζί σας μερικές σκέψεις και να προτείνω θέσεις για την ενδυνάμωση των σπουδών διασποράς στο ελληνικό πανεπιστήμιο, καθώς και σε θεσμούς, όπως τα μουσεία. Θα αναφερθώ κυρίως σε ελληνοαμερικανικά παραδείγματα. Αφετηρία μου είναι η θέση ότι η νεότερη ελληνική διασπορά παρουσιάζει τεράστιο ερευνητικό και μουσειολογικό ενδιαφέρον. Θα μπορούσαμε να φανταστούμε μια πληθώρα εκθέσεων σε ένα πιθανολογούμενο μουσείο της ελληνικής μετανάστευσης και διασποράς. 

Μερικοί από τους τόπους ενός τέτοιου μουσείου θα ήταν οι εξής: 

    • Η αναπαράσταση της Ελλάδας στα εθνοτικά φεστιβάλ
    • Η κουλτούρα του φαγητού στον ιδιωτικό και δημόσιο χώρο
    • Η κατασκευή της παράδοσης σε πόστερ, ενδυμασίες και
      χορούς
    • Η αρχαιολογία της ξενιτιάς
    • Επιστολές ξενιτεμένων
    • Θέατρο στην diaspora
    • Η διασπορά στο τραγούδι, πέρα από τον λόγο της ξενιτιάς
    • Περιθωριοποιημένες ταυτότητες
    • Σχέσεις με την Ελλάδα
    • Αναπαραστάσεις της διασποράς στον κινηματογράφο
    • Λογοτεχνία και ταυτότητα
    • Νέες ταυτότητες στην διασπορά

Μπορούμε να φανταστούμε την μεγάλη σημασία αυτών των ειδών αναπαράστασης: αφορούν τον εμπλουτισμό της προσωπικής και συλλογικής σφαίρας στην ελληνική κοινωνία· τον στοχασμό σε θέματα συνάντησης του ελληνικού πολιτισμού με κυρίαρχες κουλτούρες έξω από τα σύνορα· την κατανόηση πτυχών της διασποράς πέρα από στερεότυπα. 

Και όμως, παρά την γνωστική του αξία αυτό το πεδίο έχει παραμεληθεί θεσμικά σε μεγάλο βαθμό. Το ενδιαφέρον των πανεπιστημίων –και στην Αμερική και στην Ελλάδα– είναι αντίστροφα δυσανάλογο με τις πλούσιες ερευνητικές προοπτικές του. Είναι κρίσιμο, λοιπόν, να αναρωτηθούμε τους λόγους αυτής της περιθωριοποίησης. 

Όσον αφορά την περίπτωση της Αμερικής, έχω απαντήσει σε σχετικές δημοσιεύσεις. 

Όσον αφορά την περίπτωση του Ελληνικού πανεπιστημίου, έχω περισσότερες ερωτήσεις παρά απαντήσεις. Η γενική μου εντύπωση είναι ότι πέρα από άτομα-μελετητές και κάποια προγράμματα που εστιάζονται στην διδασκαλία των ελληνικών ως γλώσσας κληρονομιάς, η διασπορά στην Αμερική, την Αυστραλία και την Δυτική Ευρώπη δεν διδάσκεται συστηματικά ως γνωστικό αντικείμενο. Δεν υπάρχει ένα τμήμα ή κέντρο που να παράγει συστηματικά γνώση για το αντικείμενο. Ως αποτέλεσμα δεν είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε τις τεράστιες αλλαγές που συντελούνται σήμερα στην διασπορά. Δεν υπάρχουν τμήματα ανθρωπολογίας ή κοινωνιολογίας που να καλλιεργούν συστηματικά την μελέτη της διασποράς. Παρότι υπάρχει δικαίως μεγάλο ενδιαφέρον για το μεταναστευτικό φαινόμενο στην Ελλάδα, δεν παρατηρείται αντίστοιχο ενδιαφέρον για την διασπορά. Δεν υπάρχει μια έδρα για την σημερινή διασπορά ανάλογη, ας πούμε, με την έδρα των ποντιακών σπουδών που πρόσφατα ιδρύθηκε στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. 

Το αποτέλεσμα αυτής της περιθωριοποίησης ήταν καθοριστικό –έως και οδυνηρό– για αρκετούς νέους επιστήμονες που απέκτησαν διδακτορικά σε αυτό το γνωστικό πεδίο στα τέλη του 1990 και στις αρχές του 2000. Οι νέοι αυτοί επιστήμονες κατέφυγαν είτε στην υποαπασχόληση, ή στην μετανάστευση. 

Θα μπορούσα να φανταστώ ένα άρθρο, ακόμα και βιβλίο, για μια γενεαολογία των ελληνοαμερικανικών σπουδών στην Ελλάδα. Μια τέτοια μελέτη θα έθετε ερωτήματα όπως: α) γιατί νέοι αξιολογότατοι επιστήμονες την δεκαετία του 1990 στράφηκαν προς νέα ερευνητικά πεδία μετά το πρώτο τους «ελληνοαμερικανικό» βιβλίο; β) γιατί κάποιοι πυρήνες ελληνοαμερικανικών σπουδών δεν ανανεώθηκαν μετά την συνταξιοδότηση του εν ενεργεία καθηγητή; γ) γιατί το ελληνικό πανεπιστήμιο δεν επενδύει συστηματικά στην πανεπιστημιακή έρευνά της διασποράς του εικοστού αιώνα; δ) ποια είναι η θέση των επιστημόνων στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες όσον αφορά την θεσμοθέτηση των διασπορικών σπουδών στο ελληνικό πανεπιστήμιο; Οι απαντήσεις σε αυτές τις ερωτήσεις θα βοηθούσαν στην προσπάθειά μας να θεσμοθετήσουμε αυτό το ερευνητικό πεδίο. 

Σε αυτήν την παρουσίαση θα ήθελα να μοιραστώ μαζί σας κάποιες θέσεις που έχουν αποκρυσταλλωθεί μετά από μια εικοσαετία εντρύφησης μου στις ελληνοαμερικανικές σπουδές στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. 

Θα ήθελα να επισημάνω συγκεκριμένες ιστορικές καταστάσεις που πιθανόν να χρησιμεύσουν στον στόχο μας, δηλαδή την θεσμική ενδυνάμωση των διασπορικών σπουδών, αλλά και να εκφράσω προσωπικές σκέψεις και επιθυμίες πάνω στο ζήτημα. 

Το πρώτο θέμα είναι η σημαντική συνεισφορά της πρώτης γενιάς ελληνοαμερικανών σε καταγωγή ερευνητών στο γνωστικό πεδίο, και η ηθική μας υποχρέωση να συνεχίσουμε τις προσπάθειες τους. Η ιστορία των ελληνοαμερικανικών σπουδών μας δείχνει τον ερευνητικό πλούτο του πεδίου, χάρη στην συνεισφορά έστω και λίγων αφοσιωμένων ερευνητών. Υπάρχουν παραδείγματα ανθρώπων που έχουν επιδείξει ένα αδιάκοπο ήθος ερευνητικής αφοσίωσης και οι οποίοι μου έδωσαν τα κίνητρα και μου γέννησαν την υποχρέωση να δράσω ώστε να συνεχιστεί το έργο τους. 

Η δεύτερη κατάσταση στην οποία θα ήθελα να εστιάσω σχετίζεται με τον ρόλο των κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών στην ανάπτυξη ενός γνωστικού αντικειμένου όπως η ελληνοαμερικανική διασπορά. Αφοσιωμένοι ερευνητές δεν αρκούν για την ανάπτυξη του πεδίου. Απαραίτητη είναι και η θεσμική υποστήριξη, η οποία πολύ συχνά είναι συνδεδεμένη με τα κοινωνικά συμφραζόμενα. Οι ελληνοαμερικανικές σπουδές κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 1970 και 1980 ενδυναμώθηκαν λόγω της εστίασης της αμερικανικής κοινωνίας και του πανεπιστημίου στην μετανάστευση, στις εθνοτικές ρίζες, στην ιστορία των καθημερινών ανθρώπων και των περιθωριοποιημένων ομάδων, όπως των μεταναστών εργατών και εργατριών· δεν είναι τυχαίο ότι την εποχή αυτή η ιστορία της εργατικής τάξης και των γυναικών, καθώς και η αυτοβιογραφία γνώρισαν πολύ μεγάλη άνθηση στο Αμερικανικό πανεπιστήμιο. 

Σήμερα, το κοινωνικό και πολιτικό ενδιαφέρον για την διασπορά αυξάνεται σε διάφορα επίπεδα, γεγονός το οποίο θα μπορούσε να οδηγήσει στην ενδυνάμωση του πεδίου. 

Εντοπίζω τουλάχιστον τρεις τάσεις: 

Η πρώτη αφορά το ενδιαφέρον της Ελληνικής πολιτείας. Η οικονομική κρίση απέδειξε ακόμη μια φορά πόσο πολύτιμο οικονομικό και πολιτισμικό κεφάλαιο αποτελεί η διασπορά για την Ελλάδα. 

Η δεύτερη τάση είναι το ενδιαφέρον ορισμένων κοινωνικών ομάδων της διασποράς για τις ρίζες τους και την οικογενειακή τους ιστορία, το οποίο στρέφει την προσοχή του κοινού προς τις επιστημονικές μελέτες. Ένα παράδειγμα είναι η ενασχόληση των ενήλικων πλέον υιοθετημένων παιδιών με τον εντοπισμό των βιολογικών τους γονιών. Σε αυτήν την περίπτωση παρατηρούμε την συνάρθρωση της επιστημονικής έρευνας με ένα ζήτημα που ενεργοποιεί μια κοινωνική ομάδα, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Gonda Van Steen στο βιβλίο της, το οποίο έθεσε τις πολιτικές και κοινωνικές διαστάσεις των επιδιώξεων αυτής της ομάδας. Το βιβλίο μεταφράστηκε στα ελληνικά και έχει προβληθεί ευρέως από τον ελληνικό τύπο. Έτσι, μέσα από αυτό το παράδειγμα παρατηρούμε πώς ένα ελληνοαμερικανικό θέμα με μεγάλη απήχηση στην ιστορία της Ελλάδας δημιουργεί πυκνό δημόσιο λόγο και υπογραμμίζει την σημασία της πανεπιστημιακής έρευνας και μουσειακής αναπαράστασης της διασποράς. 

Επιπλέον, στα πλαίσια της ευρύτερης τάσης των ελληνοαμερικανών να αναζητήσουν τις ρίζες τους, έχει στηθεί ένα οικονομικό, κοινωνικό, και πολιτισμικό δίκτυο που περιλαμβάνει τη δημιουργία σχετικής ομάδας στο facebook, ταξίδια στην Ελλάδα, έρευνα σε τοπικά αρχεία, πρωτοβουλίες για την ψηφοποίησή τους, καθώς και ενδιαφέρον για την ιστορία της μετανάστευσης. Ιστορικοί προσκαλούνται να προσφέρουν webinars, και κάποιοι προσφέρουν consulting services στους ενδιαφερόμενους έναντι αμοιβής. Διαμορφώνεται έτσι ένα διεθνικό δίκτυο με διάφορες πολιτισμικές και οικονομικές εκφάνσεις, που επίσης προκαλεί το ερευνητικό μας ενδιαφέρον. 

Ένα ερώτημα που προκύπτει από την παραπάνω διαδικασία έχει να κάνει με τους τρόπους που οι ελληνοαμερικανοί εκφράζουν την σχέση τους με την Ελλάδα, τους τρόπους που οι συμπεριφορές τους διαμορφώνουν τις τοπικές κοινωνίες, και τον αντίκτυπο αυτών των συμπεριφορών στην δημόσια σφαίρα. Η διαμόρφωση της ελληνικής επαρχίας αλλά και η εισαγωγή πολιτισμικών πρακτικών και τεχνογνωσίας από ελληνοαμερικανούς είναι εγγενές θέμα του ελληνοαμερικανικού διασπορικού φαινομένου και συνεχίζει μέχρι και σήμερα να αποκτά νέες μορφές έκφρασης. Αυτό το φαινόμενο θα μπορούσε να αποτελέσει ένα βασικό επιχείρημα για την δημιουργία πανεπιστημιακών θέσεων για την διασπορά. 

Στο σημείο αυτό θα ήθελα να κάνω μια σημαντική επισήμανση. Μέρος της προβληματικής της ενδυνάμωσης των σπουδών διασποράς οφείλει να είναι και η αναγνώριση των πιθανών προκλήσεων που θα συναντήσουμε στην πορεία μας. Αφετηρία μου είναι μια συγκεκριμένη θέση όσον αφορά την πανεπιστημιακή πρακτική: θεωρώ ότι οφείλει να υπάρχει μια κριτική διάσταση στην έρευνα. Κατά τη γνώμη μου, η πολιτική και ηθική υποχρέωση του πανεπιστημιακού λόγου δεν είναι μόνο η περιγραφική κατανόηση κοινωνικών και ιστορικών καταστάσεων, αλλά ο εντοπισμός των πολιτισμικών ιεραρχιών και αποκλεισμών που δημιουργούν τα υπό ανάλυση γεγονότα ή κείμενα, όπως και η θαρραλέα διατύπωση των κοινωνικών αδικιών. Να το θέσω αλλιώς, η γνώση που παράγουμε για ένα ζήτημα πρέπει να ιδωθεί σε σχέση με τις εξουσίες που το πλαισιώνουν. 

Αυτή η κριτική γνώση που παράγουμε ως ακαδημαϊκοί είναι πιστεύω η μεγαλύτερη προσφορά μας στον δημόσιο λόγο: εντοπίζουμε δύσκολες αλήθειες, οι οποίες στην περίπτωση της διασποράς σχετίζονται με την ιστορικοποίησή της. Με αυτόν τον τρόπο συμβάλλουμε στην πολιτισμική δημοκρατία. 

Επαναλαμβάνω, λοιπόν, πως είναι σημαντικό σκεφθούμε την γνώση που παράγουμε μέσα σε πλέγματα εξουσιών. Από την στιγμή που το κάνουμε, θα πρέπει να είμαστε έτοιμοι να αγωνιστούμε για τις ιδέες μας. 

Να αναφέρω ένα παράδειγμα από την ιστορία των ελληνοαμερικανικών σπουδών. Την δεκαετία του 1970 εκφράστηκε ένα πρωτοποριακό όραμα για τους στόχους αυτών των σπουδών. Το κάλεσμα έθετε την ελληνοαμερικανική εμπειρία σε δυο πλαίσια ταυτόχρονα, τόσο εθνοτικά όσο και διασπορικά, μια διπλoεστιακή προοπτική, όπως απαιτείται για κάθε διασπορικό μόρφωμα. Ήταν ένα έντονα πολιτικοποιημένο κάλεσμα, το οποίο μεταξύ άλλων επιζητούσε να καλλιεργήσει την αλληλεγγύη των ελληνοαμερικανών προς τους αγώνες των «μειονοτήτων» κατά της καταπίεσης, και την δημιουργία μιας ισότιμης Αμερικανικής πλουραλιστικής κοινωνίας. 

Και όμως αυτό το κάλεσμα δεν βρήκε ευρεία ανταπόκριση ούτε από τους φορείς των νεοελληνικών σπουδών στις Ηνωμένες πολιτείες, ούτε από ένα σημαντικό φάσμα μελετητών της ελληνοαμερικανικής εμπειρίας. Οι τότε εξουσίες παραγωγής γνώσης στο πανεπιστήμιο δεν το υποστήριξαν, αντίθετα το αγνόησαν (για να μην πω το πολέμησαν έμμεσα.) Έτσι χάθηκε η ευκαιρία να καλλιεργηθεί μια προοδευτική τάση στις ελληνοαμερικανικές σπουδές. Οι λόγοι για αυτήν την αποτυχία είναι πολλοί. Αν ενδιαφέρεστε, έχω μιλήσει για μερικούς σε άλλες τοποθετήσεις μου. 

Μας πήρε περίπου πενήντα χρόνια για να επανέλθουμε στα βασικά αξιώματα εκείνης της πρωτοβουλίας, δηλαδή την ανάλυση της εθνότητας ή της διασποράς σε ευρύτερα πλαίσια φυλετικών ιεραρχήσεων ή την ανάλυση των ελληνοαμερικανών σε σχέση με άλλες ομάδες. Η συγκριτική προσέγγιση είναι σημαντική όχι μόνο για την ευρύτερη εξέταση του φαινομένου, αλλά και για την ανάπτυξη διαλόγου με άλλες ερευνητικές κοινότητες, όπως αυτές των ιταλοαμερικανών, με στόχο την ευρύτερη ορατότητα και ενδυνάμωση των ελληνοαμερικανών σπουδών στο Αμερικάνικο πανεπιστήμιο. 

Να τονίσω ότι αυτή η εξωστρεφής προσέγγιση πρέπει να επεκταθεί και στο είδος των ερευνητικών ερωτήσεων που θέτουμε. Για παράδειγμα, δεν είναι αρκετό να ερευνήσουμε απλώς θέματα περί ελληνοαμερικανών γυναικών ή ανδρών, αλλά να τα ερευνήσουμε σε σχέση με ευρύτερες ερωτήσεις που απασχολούν την πανεπιστημιακή κοινότητα των σπουδών φύλου και σεξουαλικότητας. 

Σκεπτόμενος επιστημολογικά και θεσμικά, το μέλημα μας θα έπρεπε να είναι η σχέση που δημιουργούμε με την ευρύτερη πανεπιστημιακή έρευνα. Με αυτόν τον τρόπο θα μπορούμε να δημοσιεύουμε σε περιοδικά κύρους, να ελκύουμε ξένους εκδότες, και να ανοίγουμε προοπτικές επαγγελματικής απασχόλησης σε ευρύτερους κλάδους πέρα από τις ελληνοαμερικανικές σπουδές. Όλα δείχνουν ότι θα ωφεληθούμε αν είμαστε ανθρωπολόγοι όχι μόνο της ελληνοαμερικανικής εμπειρίας, αλλά της μετανάστευσης και της διασποράς γενικότερα, στα ενδιαφέροντα των οποίων συμπεριλαμβάνεται η ελληνοαμερικανική περίπτωση. Θα ωφεληθούμε αν είμαστε μουσειολόγοι της διασποράς και της μετανάστευσης γενικότερα, συμπεριλαμβανομένης της ελληνοαμερικανικής συνθήκης. 

Να επανέλθω στο πρωτοποριακό παράδειγμα του 1970 που περιθωριοποιήθηκε. Τι κρατάμε από αυτό; Αν επιθυμούμε να προβάλλουμε ένα πρωτοποριακό παράδειγμα ή απλώς γνώσεις που δεν ευθυγραμμίζονται με κυρίαρχους λόγους, θα πρέπει να είμαστε αποφασισμένοι να δώσουμε έναν δύσκολο αγώνα. 

Αυτό είναι το είδος διαπραγμάτευσης που πιστεύω θα αντιμετωπίσετε αναπόφευκτα ως μουσειολόγοι στον χώρο σας αν έχετε πρωτοποριακές ιδέες, ή αν επιθυμείτε να προχωρήσετε πιο πέρα από κοινούς λόγους και τόπους. Θα μπορούσαμε να συζητήσουμε περαιτέρω τις προκλήσεις που ένα συμπεριληπτικό μουσείο της διασποράς –ένα ιδεολογικά ευρύχωρο μουσείο– θα παρουσίαζε στην Ελλάδα. 

Αυτό το θέμα αφορά, επίσης, όλους από εμάς που φιλοδοξούμε να παρεμβαίνουμε στην δημόσια σφαίρα της διασποράς αλλά και της Ελλάδας. Απαιτείται να σκεφθούμε, πιστεύω, στρατηγικές παρέμβασης σε αυτήν την ελληνοαμερικανική σφαίρα, που κατά την δική μου εκτίμηση είναι συντηρητική και αντιστέκεται (ή αγνοεί) τον κριτικό μας λόγο. Σε αυτήν την ιστορική συγκυρία ένα θέμα που πιστεύω ότι πρέπει να θέσουμε αφορά τη ρητορική που χρησιμοποιούμε στην προώθηση των ιδεών μας και των πρότζεκτ μας. Ελπίζω να επανέλθουμε σε αυτό το θέμα στην συζήτησή μας αργότερα. 

Όσον αφορά την πρακτική μας στην πανεπιστημιακή σφαίρα η θέση μου είναι ότι είναι η πανεπιστημιακή κοινότητα πρέπει να διατηρήσει πάσα θυσία την αυτονομία της. Το πανεπιστήμιο είναι από τους λίγους χώρους στους οποίους καλλιεργείται η στοχαστική και κριτική σκέψη. Αποτελεί έναν ζωτικό χώρο πολιτισμικής δημοκρατίας, ένα χώρο στον οποίο αποκλεισμένες ομάδες γίνονται ορατές και ρηξικέλευθες ιδέες πλουτίζουν την κοινωνία μας. 

Αυτή η ηθική και πολιτική αξία της έρευνας συνιστά μια πρόκληση όταν προσπαθούμε να βρούμε τρόπους να συνομιλήσουμε και να συνδιαλλαχθούμε με διάφορους φορείς και ομάδες στην δημόσια σφαίρα, λαμβάνοντας υπόψη τις υπάρχουσες εξουσίες και τις διάφορες φωνές που πασχίζουν για δημόσια αναγνώριση. Δύσκολο εγχείρημα. 

Σε πρακτικό επίπεδο, αν με ρωτούσατε ποιους λόγους θα παρέθετα στην ελληνική πολιτεία για να στηρίξει τις σπουδές διασποράς στο πανεπιστήμιο, ή ακόμα και το εγχείρημα για την δημιουργία ενός μουσείου, αυτοί θα ήταν οι εξής: 

Πρώτον, είναι αδύνατον να κατανοήσουμε σημαντικές οικονομικές, πολιτικές και πολιτισμικές πτυχές της ελληνικής κοινωνίας χωρίς να λάβουμε υπ΄όψιν μας την διασπορά· ιστορικά, η διασπορά έχει διατελέσει καταλυτικό ρόλο στην ανάπτυξη της ελληνικής επαρχίας, στην εισαγωγή νέων τεχνολογιών και ιδεών. Δεν μπορεί να υπάρξει ιστορία του ελληνικού τραγουδιού ή της Ορθοδοξίας ανεξάρτητα από την διασπορά. Η ιστορία της Ελλάδας είναι διεθνική και δεν μπορεί να εξεταστεί επαρκώς αν δεν ερευνήσουμε την διασπορά. 

Δεύτερον, η πρόσφατη πρωτοβουλίας της ελληνικής πολιτείας να αναγνωρίσει και να τιμήσει την Ελληνική διασπορά οφείλει να συμπεριλάβει την σοβαρή κατανόησή της. Οφείλουμε να κατανοήσουμε τις διάφορες πτυχές της, να ακούσουμε τις φωνές της, να μελετήσουμε την ποίηση και λογοτεχνία της.

Το οφείλουμε ως χειρονομία αμοιβαιότητας. Η Ελλάδα έχει ωφεληθεί τεράστια από την διασπορά, οπότε ας δημιουργήσουμε έναν ουσιαστικό λόγο για το πώς η διασπορά μπορεί να εμπλουτίσει την ελληνική δημόσια σφαίρα. Αυτή η κατανόηση συμβάλλει στην διαδικασία διαπολιτισμικής αλληλοκατανόησης σε ένα παγκόσμιο γίγνεσθαι όπου ο λεγόμενος παγκόσμιος ελληνισμός βιώνει μια διευρυνόμενη ετερογένεια και πολυπλοκότητα. 

Αν αυτά τα επιχειρήματα δομούσαν ένα όραμα θεσμικής ενδυνάμωσης της διασποράς στο ελληνικό πανεπιστήμιο, θα ήταν ωφέλιμο ταυτόχρονα να υλοποιούμε δράσεις μικρότερης κλίμακας, όπως αυτή τη συνάντηση. Η θεσμοθέτηση ενός μαθήματος για την διασπορά, ένα ερευνητικό πρόγραμμα –όπως μια έρευνα για την επίδραση της διασποράς σε μια πόλη ή περιφέρεια–, μια τοπική έκθεση, μια διατριβή, είναι βήματα πιστεύω που θα διατηρήσουν τον ευρύτερο στόχο ζωντανό. Επείγει το θέμα παραγωγής νέων επιστημόνων και ταυτόχρονα η ηθική υποχρέωση να δημιουργήσουμε θέσεις εργασίας για την νέα γενιά. 

Άρχισα την ομιλία μου με την θέση ότι η διασπορά αποτελεί μια ενδιαφέρουσα κατάσταση, τη σημασία της οποίας θα είμαστε σε θέση να εκτιμήσουμε αν μέσω της έρευνας και της υπεύθυνης αναπαράστασης προχωρήσουμε πέρα από τα στερεότυπα και τον κοινό λόγο. Μέρος αυτής της διαδικασίας είναι η εξάσκηση της κοινωνιολογικής και μουσειολογικής μας φαντασίας, ώστε να καταστήσουμε τη διασπορά ορατή στο Ελληνικό κοινό μέσω της δημιουργίας συναρπαστικών αφηγημάτων στα αμφιθέατρα, τα μουσεία, και γενικά στον δημόσιο λόγο. 

Ανοίγεται ένα τεράστιο ερευνητικό επίπεδο το οποίο η πολιτεία και το πανεπιστήμιο οφείλουν να υποστηρίξουν. 

Γιώργος Αναγνώστου 
Ιούλιος 5, 2022

Ευχαριστώ την Ομότιμη Καθηγήτρια Ματούλα Σκαλτσά και την υποψήφια διδάκτορα Αγγελική Τσιοτινού, η οποία οργάνωσε την ημερίδα, για την πρόσκληση. 

Σημειώσεις 

1. Ο αρχικός τίτλος της ομιλίας ήταν, Ελληνοαμερικανικές σπουδές: ιστορική διαμόρφωση, τάσεις, προοπτικές 

2. Για το θέμα της ενδυνάμωσης των διασπορικών σπουδών δέστε επίσης Οι Σπουδές Διασποράς μας Καλούν