Το διασπορικό φαινόμενο και τα ερμηνευτικά του πλαίσια στην Ελλάδα

Οι παρακάτω σκέψεις της Ολυμπίας Αντωνιάδου* για την Ελληνική λογοτεχνία της μετοικεσίας στο γαλλόφωνο χώρο του 20ου αιώνα προσφέρουν ένα αδιαπραγμάτευτο ερμηνευτικό πλαίσιο για τις ευρύτερες διασπορικές σπουδές:

“[Η] μεταναστευτική λογοτεχνία δεν μπορεί να χωρά «στο εθνοκεντρικό ερμηνευτικό σύστημα, επειδή λειτουργεί με τους δικούς της λογοτεχνικούς λόγους, θέτει καινούργιες ερωτήσεις που με καινούργιες μεθόδους οδηγούν σε καινοτομικές απαντήσεις» [77]. Οι συγγραφείς που μελετήσαμε δεν διαθέτουν μια ελληνικότητα που να προσανατολίζεται απλώς στις ελλαδικές πολιτισμικές νόρμες [78]. Στα σύγχρονα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης και της πολυπολιτισμικότητας, η λογοτεχνία του εκπατρισμού μετατρέπεται σε μεικτή λογοτεχνία όπου ο συγγραφέας δεν μιλά πια μόνο για τις ρίζες του αλλά και για την ιστορία και τη ζωή των συμπατριωτών του στο εξωτερικό και φτάνει στο σημείο να συγχέει τους χώρους – πατρίδα και χώρα υποδοχής –, αναδεικνύοντας στοιχεία της δικής του κουλτούρας, συχνά ήδη μεικτής, τα οποία εισάγει στο ξένο λογοτεχνικό τοπίο.”

Συνομιλώντας με θεωρητικούς της διασποράς από τον χώρο των πολιτισμικών σπουδών, η Αντωνιάδου εξηγεί όρους όπως «συνοριακές περιοχές», «συνοροχώρα», «νέες εθνότητες», πολιτική της αναπαράστασης, «μεταχμιακός Ελληνισμός» μεταξύ άλλων, αποδεικνύοντας την χρησιμότητά τους στην κατανόηση της διασπορικής υποκειμενικότητας, ιστορικής εμπειρίας, και αναπαράστασης.

Η εργασία της Αντωνιάδου αποτελεί ένα παράδειγμα από μια σχετικά ευρεία γκάμα βιβλιογραφίας στα ελληνικά η οποία συνομιλεί με σύγχρονες θεωρητικές προσεγγίσεις. Τα περισσότερα από αυτά τα ερμηνευτικά πονήματα (και γνωρίζουμε τον τεράστιο μόχθο και χρόνο που απαιτεί η ενασχόληση με την θεωρία – και η μετάφρασή της στα ελληνικά) όμως έχουν περιθωριοποιηθεί στον ευρύτερο δημόσιο λόγο. Οι μεθοδολογίες του «εθνοκεντρικού ερμηνευτικού συστήματος», όπως παρατηρεί η συγγραφέας αδυνατούν να τα κατανοήσουν και να συνδιαλλαγούν μαζί τους.

Ως αποτέλεσμα, εννοιολογικά πρωτοπόρες εργασίες και έργα για την διασπορά είτε αμελούνται, είτε περιθωριοποιούνται. Είτε ακόμη χειραγωγούνται από εθνο-κεντρικές ερμηνείες. Μια παράπλευρη απώλεια είναι ότι δεν υπάρχει σοβαρή εκλαΐκευση αυτού του Λόγου και η ανάλογη μύηση του κοινού σε νέες έννοιες. Λογικό επακόλουθο, θα έλεγε κανείς όταν ο ερμηνευτικός κριτικός λόγος περί διασποράς δεν καλλιεργείται επαρκώς στην χώρα, αλλά και κάποιες φορές υπονομεύεται;

Απαιτείται λοιπόν μια ευρεία συζήτηση περί εννοιολόγησης της διασποράς ιδιαίτερα σε τούτη την ιστορική συγκυρία που το ενδιαφέρον για την αναπαράστασή της στην Ελλάδα αυξάνεται ραγδαία (για παράδειγμα το πρόσφατο οδοιπορικό στην ΕΡΤ, η νέα προσπάθεια δημιουργίας μουσείου Διασποράς στην χώρα, το κάλεσμα για την ενδυνάμωση των διασπορικών σπουδών στο ελληνικό πανεπιστήμιο, το ενδιαφέρον σημαντικών περιοδικών και του τύπου προς το θέμα) και η οποία συγκυρία απαιτεί νέα ερμηνευτικά εργαλεία για να αποδοθεί η πολυπλοκότητα του φαινομένου. Το ζητούμενο είναι η αποφυγή επιτέλους της περιχαράκωσής της διασποράς σε εθνικά στεγανά τα οποία την εγκλωβίζουν σε Ελλαδικά ιδεολογικά πλαίσια – και που τόσο στενο/χωρούν τους ανθρώπους που έχουν βιώσει το πολυφασματικό «διασπορικό δράμα»…

Θα υπάρξει συνέχεια…

Γ. Αναγνώστου
Ιούλιος 2024

* Ολυμπία Γ. Αντωνιάδου, «Λογοτεχνία, διασποροποίηση και συνοροχώρες: η περίπτωση της ελληνικής λογοτεχνίας της μετοικεσίας στο γαλλόφωνο χώρο του 20ου αιώνα». Στο Ταυτότητες στον ελληνικό κόσμο (από το 1204 έως σήμερα). Δ' Ευρωπαϊκό Συνέδριο Νεοελληνικών Σπουδών, Πρακτικά. Επιμέλεια Κωνσταντίνος Α. Δημάδης, σσ. 713-30 Αθήνα: Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών, 2011.